Είναι εντυπωσιακός ο απολογισμός και εξαιρετικού ενδιαφέροντος τα ευρήματα και τα μνημεία της περιοχής του σημερινού Δήμου Ιλίου. Σπάνια συναντάει κανείς, στον ευρύτερο ελληνικό χώρο τόσα πολλά σε έναν εξαιρετικά περιορισμένο χώρο 8,5 τετραγωνικών χιλιομέτρων. Απολιθώματα παλαιοντολογικού ενδιαφέροντος που η ηλικία τους ξεπερνα τα 7 εκατομμύρια χρόνια αλλά και μνημεία, επιγραφές, ευρήματα από σημαντικά γεγονότα που σημάδεψαν την ιστορία της Ελλάδας. Τα όσα παραθέτουμε  στη συνέχεια διαπερνούν όλες τις φάσεις της ελληνικής ιστορίας και καθιστούν τον οικείο χώρο εξαιρετικά ενδιαφέροντα από ιστορικής και πολιτιστικής πλευράς.
 
Ένα μικρό οδοιπορικό σε δέκα, τα σημαντικότερα από αυτά, είναι το κείμενο που ακολουθεί. Ας τα δούμε ένα προς ένα. 
 
Παλαιοντολογικό εύρημα Graecopithecus Fraybergi                 

Στην περιοχή του Δήμου Ιλίου εντοπίστηκαν περί τα μέσα του προηγούμενου αιώνα σπάνια ευρήματα παλαιοντολογικού ενδιαφέροντος, εξελιγμένης μάλιστα μορφής. Η απολιθωματοφόρος θέση αποκαλύφθηκε το 1944, στο βορειοανατολικό τμήμα του Πύργου της Βασιλίσσης. Aπό τα διάφορα απολιθώματα, το πιο εντυπωσιακό ήταν η κάτω σιαγόνα του θηλαστικού Graecopithecus freybergi, η ηλικία του οποίου υπολογίζεται πάνω από 7 εκατομμύρια χρόνια. Τα απολιθωμένα λείψανα του πολυποίκιλου ζωικού κόσμου που βρέθηκαν στο χώρο ανήκουν στην περίφημη «πικερμική πανίδα», τον ζωικό κόσμο της Ελληνικής γης. Πιστό αντίγραφό του ευρήματος εκτίθεται στο Παλαιοντολογικό Μουσείο του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.

Το γένος των Αλκμεωνιδών, ο αρχαίος Χολαργός, ο Περικλής και ο Χρυσός αιώνας των Αθηνών

Από την Πύλο, τη Μεσσήνη και τις Φαρές (έτσι ονομαζόταν κατά την αρχαιότητα η Καλαμάτα), κράτη που διαλύθηκαν μετά την κάθοδο των Δωριέων (Ηρακλειδών) στην Πελοπόννησο, εκπατρίστηκαν τα επιφανέστερα γένη της αρχαίας Μεσσηνίας: πλούσιοι γαιοκτήμονες, άρχοντες και στρατηγοί. Οι περισσότεροι από αυτούς κατέφυγαν τους επόμενους αιώνες στην Αττική μεταφέροντας σε αυτήν τη συλλογική μνήμη και τον πολιτισμό τους. Από τις πιο γνωστές οικογένειες που εγκαταστάθηκαν εδώ ήσαν οι Αλκμεωνίδες απόγονοι των Νηλειδών.

Από τους σημαντικότερους Αλκμεωνίδες ήταν ο Στρατηγός Περικλής, που έζησε  και μεγαλούργησε στην Αθήνα (495 – 429 π.Χ.) και το όνομα του συνδέθηκε ακατάλυτα με τον «χρυσό αιώνα» της. Ο Περικλής αναφέρεται ως κάτοικος του αρχαίου Δήμου Χολαργού, η θέση του οποίου τοποθετείται δυτικά του Κηφισού και μέχρι τις παρυφές του Ποικίλου Όρους, στα όρια του σημερινού Δήμου Ιλίου με το Περιστέρι.
 
Οικολογική επιγραφή του Ι.Ν. Απόλλωνα Εριθασέου

Μια επιγραφή οικολογικού περιεχομένου, η παλαιότερη στην Ελλάδα, στην Ευρώπη, ίσως και στον κόσμο ολόκληρο, με «δρακόντειες» διατάξεις για όσους τολμούσαν να διαταράξουν την αργόσυρτη φυσική διαδικασία που θέλει το φυλλαράκι του δένδρου να σαπίζει στο χώρο που πέφτει και να γίνεται λίπασμα, βρέθηκε στο χώρο του σημερινού Πάρκου Αντώνης Τρίτσης. Η επιγραφή χρονολογείται από τον 4^ο π.Χ. αιώνα. και αναφέρεται σε απόφαση του ιερέα του Απόλλωνα του Εριθασέου, με την οποία απαγορεύεται ρητά η δενδροτομία και αφαίρεση ξυλείας, κλάδων, ξηρών θάμνων ακόμη και πεσμένων φύλλων. Σε περίπτωση μάλιστα που κάποιος συλλαμβανόταν, αν ήταν δούλος θα μαστιγωνόταν πενήντα φορές και αν ήταν ελεύθερος ο ιερέας και ο δήμαρχος θα του επέβαλαν αυστηρό πρόστιμο και θα παρέδιδαν το όνομά του στον βασιλέα και στη βουλή.

Αγρόκτημα «Επτάλοφος» (Πύργος Βασιλίσσης)

Το βασιλικό αγρόκτημα δημιουργήθηκε σε απόσταση 6 – 9 χιλιομέτρων από το ιστορικό κέντρο της Αθήνας, στην «τερπνή και χαριέσσα» περιοχή των Κάτω Λιοσίων. Το τεράστιο κτήμα κάλυψε έκταση 2.500 στρεμμάτων. Στη μέση του φτιάχτηκε ο περιώνυμος Πύργος της Αμαλίας ή «Πύργος της Βασιλίσσης», όπως έμεινε στην ιστορική μνήμη, που σχεδίασε ο Florimont Boulanger.

Στον κοντινό περίγυρο του Πύργου της Βασιλίσσης δημιουργήθηκε μεγάλος κήπος εκτάσεως 40 στρεμμάτων με εκατοντάδες οπωροφόρα δέντρα. Ακόμη κατασκευάστηκε μεγάλη δεξαμενή στην οποία διοχετευόταν νερό από υδραγωγείο που απείχε ένα χιλιόμετρο από τον πυρήνα του κτήματος. Οι αμπελώνες του είχαν έκταση 180 στρεμμάτων. Τα αναπτυγμένα δένδρα των φυτωρίων του (ελαιόδενδρα, μουριές, φυστικιές, αμυγδαλιές κ.α.) έφταναν τα 15 χιλιάδες. Τα καλλωπιστικά φυτά γύρω και πάνω στους επτά λόφους ανέρχονταν σε 80 χιλιάδες. Το κτήμα λειτούργησε σαν γεωργοκτηνοτροφική σχολή για τους νέους αγρότες της ευρύτερης περιοχής. Σε αυτό αναπτύχθηκε υποδειγματικά η κτηνοτροφία, υπήρχαν επίσης περιστερώνες και ακόμη εκτρέφονταν καθαρόαιμοι αραβικοί ίπποι. Η παραγωγή του βασιλικού κτήματος υπήρξε πλούσια και ποιοτικά εξαιρετική. Σημαντική υπήρξε και η συμβολή του στην εισαγωγή και στην ανάπτυξη σύγχρονων για την εποχή γεωργικών εργαλείων και μηχανοκαλλιεργητικών συστημάτων.

Σχέδιο Νέων Λιοσίων 1858

Το πολεοδομικό σχέδιο των Νέων Λιοσίων ήταν το πρώτο που εκπονήθηκε στον ευρύτερο χώρο της νεαρής Πρωτεύουσας. «Σχέδιον του χωρίου Νέα Λιόσια» με ημερομηνία 31 Μαρτίου του 1858 και την υπογραφή του Όθωνα, έκτασης 213 στρεμμάτων με 55 οικοδομικά τετράγωνα, 6 κοινόχρηστους χώρους και 25 δρόμους διατεταγμένους σε ιπποδάμειο πλέγμα. Τα οικοδομικά τετράγωνα στο πάνω μέρος του διατάσσονταν σε καμπυλοειδή μορφή και προορίζονταν για αξιωματούχους της αυλής, κυβερνητικά στελέχη και οικιστές μιας προνομιούχας κοινωνικής τάξης. Εξαίρεση στο ιπποδάμειο πλέγμα αποτελούσαν: η οδός Αμαλίας (σημερινή Αλ. Παναγούλη) που συνέδεε το χωριό με το βασιλικό αγρόκτημα και η ανενεργή οδός Όθωνος που «έβλεπε» προς την Αθήνα. Σε ό,τι αφορά στις κατοικίες που προϋπήρχαν μέσα στο σχέδιο, προκύπτει ότι τα σπίτια των χωρικών ήσαν άναρχα κτισμένα γι’ αυτό και τα περισσότερα τέμνονταν από τους δρόμους του. Αντίθετα, τα σπίτια των πολιτικών και των αξιωματούχων της αυλής συμμορφώνονταν απόλυτα με τις απαιτήσεις του σχεδίου. Ήταν φανερό ότι όταν οι αξιωματούχοι έχτιζαν γνώριζαν τις προδιαγραφές του.

«…Το καλλίτερον και κανονικώτερον εν τη περιφερεία του δήμου Αθηνών Δημοτικόν Σχολείον…»

Δημοσίευμα της Εφημερίδας των Φιλομαθών τον Σεπτέμβριο του 1862 αναφέρεται στο «καλλίτερον και κανονικότερον» δημοτικόν σχολείο της περιφέρειας των Αθηνών «μηδ’ αυτής της πόλεως εξαιρουμένης».
Το Δημοτικό Σχολείο Νέων Λιοσίων άρχισε να λειτουργεί υποδειγματικά από την 1^η Οκτωβρίου του 1860, προτού συμπληρωθούν δύο χρόνια από τη θεμελίωσή του. Ο Αναστάσιος Μανάκης που χρηματοδότησε την ανέγερσή του τα τελευταία χρόνια της ζωής του μοιραζόταν τη χαρά  της ευεργεσίας του με τους μικρούς μαθητές, τους γονείς τους και τον ένα και μοναδικό δάσκαλο, αφού ήδη είχε δημιουργήσει ιδιόκτητη κατοικία κοντά στο σχολείο. 

Οι κεραίες του Εθνικού Σταθμού Ραδιοφωνίας 1938

Το τοπωνύμιο «Ραδιοφωνία» στο Δήμο Ιλίου ταυτίζεται με τη δημιουργία του πρώτου κέντρου εκπομπής της Ελληνικής Ραδιοφωνίας (Ε.ΡΑ.) που υπήρξε γεγονός τεράστιας σημασίας λίγο πριν τον πόλεμο και οι εγκαταστάσεις του άλλαξαν τα πάντα στην περιοχή, ακόμη και το τοπωνύμιό της. Τις μεταπολεμικές δεκαετίες το ραδιόφωνο θα αποτελέσει το δημοφιλέστερο μέσο ενημέρωσης και ψυχαγωγίας. Τα προγράμματα του Ραδιοφωνικού Σταθμού Αθηνών μεταδίδονταν από έναν τεράστιο πομπό τεχνολογίας Telefunken. Η κατασκευή του κέντρου εκπομπής με τους δύο πανύψηλους ιστούς κεραιών έγινε τους πρώτους μήνες του 1938, με την υπογραφή της σχετικής σύμβασης του Ελληνικού Δημοσίου με τη Γερμανική εταιρεία, ταυτόχρονα με τις εγκαταστάσεις της Ε.ΡΑ. στο Ζάππειο. Το Κέντρο Εκπομπής λειτούργησε στο Ίλιον μέχρι τις αρχές της νέας χιλιετίας (2003).

Μια πόλη – «ανοιχτή αγκαλιά» για τους εσωτερικούς μετανάστες και την Κοινωνική πρόνοια

Τη δεκαετία του ’50 που η Ελλάδα πάσχιζε να επουλώσει τις πληγές που άνοιξαν στο σώμα της ο πόλεμος, η κατοχή και ο εμφύλιος εκατοντάδες χιλιάδες επαρχιωτών από κάθε γωνιά της χώρας μετανάστευσαν αναζητώντας χώρους εγκατάστασης και ευκαιρίες απασχόλησης στην περιφέρεια της αθηναϊκής μεγαλούπολης. Η τότε κοινότητα των Νέων Λιοσίων άνοιξε τη φιλόξενη αγκαλιά της για να εξασφαλίσει στους εσωτερικούς μετανάστες, γη, στέγη, ίσως και κάποια εργασία στην παρακείμενη βιομηχανική ζώνη του Κηφισού, για να μπορέσουν κάνουν το νέο ξεκίνημα της ζωής τους.

Πάνω από 50 χιλιάδες άτομα εγκαταστάθηκαν την πρώτη μεταπολεμική εικοσαετία στα Νέα Λιόσια, που υποδέχθηκαν τον μεγαλύτερο αριθμό εσωτερικών μεταναστών από κάθε άλλη περιοχή της Πρωτεύουσας. Μία κωμόπολη 2.500 κατοίκων χτιζόταν κάθε χρόνο στην περιοχή την εικοσαετία 1950 – 1970, ενώ στο χώρο του παλιού βασιλικού αγροκτήματος τα μεγάλα ιδρύματα κοινωνικής πρόνοιας που λειτούργησαν έδωσαν λύσεις σε σοβαρά και συσσωρευμένα προβλήματα, ανακουφίζοντας ασθενείς, αποκλεισμένους και ευπαθείς κοινωνικές ομάδες.

Δημήτρης Πικιώνης – Φώτης Κόντογλου: Μια μοναδική συνάντηση στην περιοχή του σημερινού Δήμου Ιλίου

Το μικρό και ταπεινό εκκλησάκι του Αγίου Παύλου, μια μικρή ψηφίδα ορθοδοξίας υψηλής αρχιτεκτονικής και καλλιτεχνικής αισθητικής βρίσκεται στο χώρο του σημερινού Πάρκου Π.Ε. «Αντώνης Τρίτσης», λίγες δεκάδες μέτρα από το παλιό Ίδρυμα της Εστίας (Ι.Ν.Ε.ΔΙ.ΒΙ.Μ σήμερα).

Το εκκλησάκι αυτό, που εγκαινιάστηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1960, κρατάει μέσα του το μυστικό μιας συνάντησης δύο επιφανών νεοελλήνων δημιουργών: του μεγάλου αρχιτέκτονα, Δημήτρη Πικιώνη, και του επιφανούς αγιογράφου Φώτη Κόντογλου. Πρόκειται για δύο σημαντικές μορφές του αιωνα που πέρασε. Και οι δυο τους, ξεπέρασαν τα όρια της τέχνης και της επιστήμης τους και αναδείχθηκαν σε πραγματικούς φιλόσοφους, προτείνοντας στους νεοέλληνες έναν διαφορετικό τρόπο σκέψης, μια διαφορετικό στάση ζωής από τις συνήθως επικρατούσες που οδηγούν στον ακραίο ωφελιμισμό και στην αυτοκαταστροφική υπερβολή…

Η ονομασία Ίλιον το 1994. Το ιστορικό, τα οδωνυμικά της πόλης

Ο δεκαετής Τρωϊκός Πόλεμος υπήρξε χωρίς αμφιβολία η πρώτη και μεγαλύτερη αποβατική ενέργεια των Πανελλήνων στην απέναντι πλευρά του Αιγαίου με τη συμμετοχή 1.200 πλοίων από όλες σχεδόν τις Ελληνικές πόλεις – κράτη. Κατά τον Θουκυδίδη πριν τον Τρωικό πόλεμο οι Έλληνες δεν είχαν κατορθώσει ποτέ να συνεργαστούν.

Το Ίλιον είναι ο μοναδικός Δήμος στην Ελλάδα που προβάλλει τα Ομηρικά έπη όχι μόνο με την ονομασία του που καθιερώθηκε το 1994, αλλά και με τα οδωνυμικά του που διαπερνούν ολόκληρο τον πολεοδομικό ιστό, τα οδωνυμικά της πόλης. Αναφέρονται πάνω από 50 ονομασίες από την Ιλιάδα και την Οδύσσεια, όπως διασώθηκαν στα κείμενα του Ομήρου. Τα έπη της Ιλιάδας και της Οδύσσειας που συνδέονται με τις απαρχές της Ελληνικής ιστορίας, μέχρι πριν μερικές δεκαετίες ακόμη, κάποιοι θεωρούσαν ότι ήσαν στα όρια του θρύλου και του μύθου. Σήμερα αποτελούν μια ιστορική πραγματικότητα που αποτυπώνεται εύγλωττα στο χάρτη της περιοχής.